جامع التواریخ حسنی – بخش تاریخ سلجوقیان

سلجوقیان که بر جغرافیای وسیعی از آسیای میانه تا کرانه‌ های مدیترانه حکمرانی کرده و ایران و آسیای صغیر را موطن خود قرار داده ‌بودند، به دلیل ایفای نقش مهم تاریخی‌‌شان، در تاریخ شرق و دنیا، جایگاه مهمی را به خود اختصاص داده‌اند. به‌ رغم آنکه تحقیقات مربوط به تاریخ سلجوقیان مربوط به ادوار گذشته است، هنوز تحقیقات یاد شده نتوانسته است نتایج درخوری به همراه داشته باشد. چنین وضعیتی، تا حدودی مربوط به منابعی است که از زمان سلجوقیان به زبان‌های گوناگون نوشته شده و در عصر حاضر هنوز امکان تصحیح و نشر نیافته‌اند. منابع زیادی که امروزه در کتابخانه‌های خصوصی و در میان نسخ خطی یافت می‌شوند هنوز به طور جد مورد امعان نظر قرار نگرفته‌اند. کتاب جامع‌ التواریخ حسنی، معرفی، تحلیل و تحقیق یک منبع بسیار مهم، از تاریخ سلجوقیان است که تا کنون ناشناخته مانده است. بخش سلجوقیان جامع‌ التواریخ که مؤلف دوره تیموریان حسن یزدی آن را به زبان فارسی نگاشته است، مربوط به عصر سلجوقیان به‌ ویژه سلطان سنجر است و از منابع مفصل تاریخی به شمار می‌رود؛ در‌ حالی‌ که تا به حال در این باره تحلیل و نقدی فراگیر انجام نشده است. اهمیت خاص جامع‌ التواریخ حسنی در استفاده ار نقل‌ قول‌ های منابعی چون سنجر نامه (رزم‌ نامه سنجری و یا روزنامه سنجری) است که مؤلف در اثنای اثرش مرتب اسم آنها را ذکر می‌ کند. اگر چه مؤلف سنجر نامه که حسنی یزدی ذکر کرده است به طور قطع و یقین مشخص نیست، معلوم می‌ شود سنجر نامه‌‌ای که ابن‌ اسفندیار مؤلف کتاب تاریخ طبرستان در قرن هشتم / شانزدهم از آن نام می‌ برد همان اثر است. به هر حال اثری که امروزه نشانی از آن در دست نیست، از مهم‌ ترین منابع مربوط به تاریخ سلجوقیان به شمار می‌ رود؛ به‌ ویژه اطلاعات خاصی که از دورۀ سلطان سنجر ارائه می‌ دهد، بر اهمیت این اثر می‌ افزاید. مشخص است بخشی از این اطلاعات بر گرفته از اثر منظوم تواریخ آل سلجوق است که امروزه نشانی از آن نیست. م. آ. کویمن اهمیت اطلاعاتی را که حسنی یزدی دربارۀ عصر سلطان سنجر و به‌ ویژه جنگ قطوان ارائه می‌ دهد یادآوری می‌‌کند.
کتاب جامع التواریخ حسنی مشتمل بر یک مقدمه و شش بخش است. بخش‌های کتاب چنین است: مقدمه، بخش اول: حضرت آدم، حضرت حوا و آفرینش ایشان؛ بخش دوم: تاریخ حکمرانان قدیم عجم تا ساسانیان؛ بخش سوم: زندگی پیغمبر اسلام، اهل بیت و عصر چهار خلیفه؛ بخش چهارم: عصر اموی‌ ها؛ بخش پنجم: عصر عباسیان و تاریخ حکمرانی سامانیان، غزنویان، سلجوقیان و گورکانیان در آن عصر؛ بخش ششم: تاریخ حکمرانان پس از سلجوقیان که این بخش خود مشتمل بر هفت فصل است: فصل اول: آل بویه؛ فصل دوم: خوارزمشاهیان؛ فصل سوم: اتابکان؛ فصل چهارم: قراختائیان کرمان؛ فصل پنجم: مظفریان؛ فصل ششم: حکمرانی چنگیز و مغولان؛ فصل هفتم: زندگی و فعالیت‌ های تیمور. اهمیت این بخش که مؤلف شخصاً شاهد برخی از حوادث آن بوده است، از سوی حسین مدرسی طباطبایی و ایرج افشار نیز بیان گردیده است.