بخش عظیمی از هنر جهان به هنرهای دینی اختصاص دارد و آثار پدید آمده، درون‌مایه‌های بی‌نظیری را به نمایش گذاشته که حاصل خلاقیت و قوه خیال هنرمند بوده و او را به سمت هنر قدسی رهنمون شده و در اشکال مختلف به جلوه درآمده است. هنر دینی بر سازوکارهای بنیان‌های فرهنگی، اسطوره‌ای و فراطبیعی استوار است و به همین مناسبت دارای قداستی است که موجب مانایی یک اثر خواهد شد.

 

در میان مسلمانان شیعه، خیل عظیمی از آثار دینی با بزرگترین درس تاریخ‌ اسلام ارتباط داشته و هنرمند لحظات ناب و عاطفی خود را دست‌مایه آثاری قرار داده که حاصل ارادت و روحیه عشق به ولایت و حضرت سیدالشهدا(ع) است. شاید به لحاظ تاریخی نتوان تقدم و تأخر پدیدار شدن هنرهای عاشورایی را به‌درستی مشخص کرد، اما آنچه در این میان پدید آمده آثار بی‌نظیر و فاخری است که نمونه‌های آن را می‌توان در نقاشی، کتیبه‌‌نگاری، معماری، هنرهای تزئینی، هنرهای نمایشی، موسیقی و سایر هنرها به وضوح مشاهده کرد.

در میان آثار هنری متعلق به هنر عاشورایی، هنر تعزیه یا شبیه‌خوانی و همچنین پرده‌خوانی که به نوعی نمایش مذهبی سنتی-ایرانی است و پیشینه چند صدساله دارد، به دلیل اجرای در زمانی و عدم ثبت و ضبط آن، متأسفانه در دل تاریخ جا مانده و در برخی اوقات به دست فراموشی سپرده شده است. منابعی که درباره این هنر است نیز یا سینه به سینه انتقال یافته یا در برخی کتب تاریخی به آن اشاره شده است. اما فرهنگستان هنر تلاش کرده در این سال‌ها منابعی تحقیقی و پژوهشی درباره این هنر ارزشمند را چاپ و منتشر نماید که در زیر با برخی از آنها آشنا می‌شوید.

 

 

کتاب مرشدان پرده‌خوان (۳۰ دفتر)

این مجموعه که شامل ۳۰ دفتر می‌شود، تلاشی اسـت در راستای حفظ هنرهای آیینی و میراث شفاهی ایران كه در پنجمین دوره كتاب فصل مورد تقدیر قرار گرفت.

این مجموعه ارزشمند دستاورد رجوع مستقیم و میدانی به منابع زنده است که با قلم دكتر حمیدرضا اردلان به رشتة تحریر درآمده. مجموعه‌ای که حمیدرضا اردلان جمع‌آوری کرده، حاوی تصاویر زیبایی است كه گویای صحنه‌های واقعی پرده‌خوانی مرشدان در نواحی مختلف ایران است و شامل سي دفتر به همراه يك سي‌دي صوتي است كه پانصد دقيقه از اجراي پرده‌خوانان را دربرمي‌گيرد. هر مجلد به يك پرده‌خوان اختصاص دارد و شامل عكس، نقشه جغرافيايي، لحن، توانايي در اجراي موسيقي آواز پرده‌خواني، بخش‌هاي مقدمه، داستان اصلي، داستان فرعي يا گريز، مباحث نشانه‌شناسي و… مي‌شود.

غلامرضا درویشی، کریم کریمی‌مهر، حسین میریان، اسماعیل نسوحی، میرزاعلی خندان، اکبر عبدالله‌زاده، محمدعلی جلالیه، علی صادقی‌پور، محمد عارفیان، ابراهیم ده‌دشتی، شکرالله کریمی، سلیمان حیدری، قاسم دانش‌پژوه، علی‌اکبر جوانبخت، نبی‌الله بهاری، اکبر دباغیان‌اصفهانی، حسن میرزاعلی، ذبیح‌الله بهاری، میرزاعلی شفائی، محمد احدی، عزیزمحمد درویشی، تقی صباغ‌همدانی، رجب‌علی صالحی، محمدعلی درویشی، قاسم همتی، عزت‌الله فرخی، علی مداحی، حسین حوائجی، رسول میرزاعلی و محسن میرزاعلی، ۳۰ پرده‌خوانی هستند که در این مجموعه معرفی شده‌اند.

 

کتاب تعزیه در عراق و چند کشور اسلامی

این کتاب تالیف عباس خدوم جمیلی و ترجمه مجید سرسنگی از دیگر كتاب‌های منتشر شده توسط موسسه متن است كه مطالعه‌ای درخصوص ارزش‌های ادبی، اجتماعی و سیاسی تعزیه است. این رساله در سال ۱۹۹۹ میلادی در آکادمی مطالعات عالی آکسفورد ارائه شد و شامل دو بخش است: بخش اول به تعزیه و ریشه‌های پیدایش آن، به‌ویژه عزاداری‌های محرم در شکل‌گیری تعزیه در عراق و چند کشور اسلامی دیگر اختصاص دارد. نویسنده در بخش دوم به تأثیر مصیبت کربلا در نمایش و شعر مدرن عرب می‌پردازد.

نگارنده برآن است تا زمینه‌های اجتماعی و سیاسی تعزیه را بررسی كند و با فراهم آوردن اطلاعاتی جامع در مورد زمینه‌های پیدایش و پیشینه تعزیه در عراق و تحلیل روند توسعه این نمایش مذهبی، اطلاعات ارزشمندی برای نویسندگان، نمایشنامه‌نویسان، هنرمندان و پژوهشگران فراهم آورد.

 

کتاب تعزیه از نگاه مستشرقان (تعزیۀ علی اکبر و قاسم)

کتاب تعزیه از نگاه مستشرقان (تعزیۀ علی اکبر و قاسم) را محمود عزیزی، عضو پیوسته فرهنگستان هنر، ترجمه و تدوین کرده است. این کتاب به‌منظور آشنایی قشر هنری جامعه با مباحث تاریخ تئاتر، به‌ویژه تئاترها و آیین‌های دینی منتشر شده است. در کتاب حاضر با تأکید بر نقش تئاتر در حضور جمعی و شور همگانی در قالب یک آیین، دیدگاه نظریه‌پردازان بزرگ تئاتر بررسی شده و تشابهات و مناسبت‌های تئاتر مردمی با نمایش تعزیه در ایران و همچنین تا حد امکان اهداف هریک نشان داده شده است.

این کتاب با موضوعاتی چون رقص و تئاتر ایران، مجید رضوانی؛ تئاتر ایرانی، ایــن کتــاب بــا موضوعاتــی چــون رقــص و تئاتــر در ایــران، مجیــد رضوانــی؛ تئاتــر ایرانی،الکساندر شودزکو؛ تئاتر ایرانی، شارل وی رولو؛ شهادت علی اکبر(ع)، البه روبرآنری دو ژنره تنظیم شده است.

 

کتاب هنر نقالی در ایران

کتاب هنر نقالی در ایران، با هدف معرفی هنر و تکنیک نقالی در ایران و چگونگی بهره‌گیری از زایندگی وجودی این هنر و مناسب روز شدن اشكال مختلف آن به قلم سهیلا نجم، به رشته تحریر درآورده که در هفدهمین دوره کتاب فصل مورد تقدیر قرار گرفته است.

در این کتاب ابتدا تعریفی کلی از نقال و نقالی به‌طور عام و سپس در ایران به‌طور خاص ارائه می‌شود. در ادامه نقالی در ایران از زوایای گوناگون مورد بررسی و تجزیه و تحلیل گسترده قرار می‌گیرد. به‌ این منظور طی بخش‌های جداگانه پس از کندوکاو در ریشه‌ها و بررسی تاریخچه، تقسیم‌بندی جامعی از انواع نقالی در ایران براساس جنبه‌های گوناگون ارائه می‌شود. سپس از میان این انواع، نقالی براساس محتوا و مضمون برگرفته شده و به نقالی مذهبی و نقالی حماسی و زیرگونه‌های آن به تفصیل پرداخته می‌شود. همچنین به‌واسطه ویژگی خاص نقالی منطقه‌ای، فصلی به آن اختصاص داده شده است. در بخش نقالی مذهبی، انواع مختلف و اشکال نقالی مذهبی، از نظر آیینی، فضای اجرا، متن و جنبه‌های نمایشی مورد بررسی قرار می‌گیرد و نقالی حماسی به‌عنوان یکی از محوری‌ترین و نمایشی‌ترین انواع نقالی در ایران با جزئیات و گستردگی بیشتری از نظر تکنیک‌های اجرایی نقال و چگونگی بهره‌گیری از آن در صحنه‌های نمایش، فضا و مکان اجرا (به‌ویژه قهوه‌خانه)، طومارهای نقالی، شاهنامه‌ها و متون دیگر ارائه می‌شود.

 

کتاب نامه تعزیه(۱)

کتاب نامه تعزیه(۱)، شامل ۳۲ مجلس تعزیه‌های جدید است که مؤسسه متن آن را به قلم غلامعلی نادعلی‌زاده، منتشر کرده است.

این کتاب حاصل مطالعه و بررسی اشعار تعزیه به همراه اصلاح متون گذشتگان در این باره و در واقع خلق و سرایش مجالس تعزیه به صورتی کاملاً جدید است که در این میان از منابع و مآخذ معتبر بسیاری از جمله قرآن کریم، تاریخ انبیا، متون داستانی و کتب مقتل مانند منتهی‌الآمال، نفس‌المهموم، ناسخ‌التواریخ سپهر و لهوف سید طاووس بهره گرفته شده است. آن دسته از مجالسی که در اخبار تاریخی و داستان‌های مدون ذکری از آنها به میان نیامده نیز با استفاده از فن نمایشنامه‌نویسی و با توجه به سلسله نسب، مقطع زمانی زندگی به‌طور تقریبی و داستان شهادت به تصویر درآمده‌اند. هر کدام از این مجالس با شرحی مختصر از تعزیه و سپس بیان دقیق نقش‌ها و تدارکات مورد نیاز برای تعزیه آغاز ‌شده و در ادامه تعزیه‌ سروده شده برای هر مجلس به‌صورت کامل ذکر گردیده است. تعزیة باب‌الحوائج (ع)، حسنین (ع)، حضرت یوسف (ع) از قعر چاه تا تخت شاه، هابیل و قابیل، تنور خولی، جنگ صفین و لیلة‌الهریر، شهادت پسران ام‌البنین (س) و حضرت موسی (ع) و فرعون از جمله مجالسی است که در این کتاب ذکر آنها رفته است.

 

کتاب نمایش در دوره صفوی

کتاب نمایش در دوره صفوی از دیگر کتاب‌هایی است که مؤسسه متن در حوزه نمایش منتشر کرد و تألیف یعقوب آژند است.

این کتاب که در سال ۱۳۸۵ از سوي سازمان ميراث فرهنگي، گردشگري و صنايع دستي ايران به عنوان پژوهش برتر انتخاب شد و در سال ۱۳۸۶ نيز از طرف انتشارات دانشگاه تهران به ‌عنوان كتاب سال دانشگاه تهران برگزيده و مورد تقدير قرار گرفت به دوره صفوی که از دوره‌های میانی تاریخ ماست، اختصاص دارد.

كتاب نمایش در دوره صفوی در بخش اول با عنوان نمايش‌هاي مذهبي اطلاعاتي دربارۀ مراسم سوگواري و آيين‌هاي مذهبي در دورۀ صفوي بر اساس گزارش‌هاي مورخان دربار و سفيران و سياحان اروپايي ارائه شده و تعزيه در مفهوم عزاداري، پيدايش و وجوه تأثيرپذيري و پرورش و پختگي آن در طي قرون بررسي شده است.

در بخش دوم ضمن مطالعة تمامي نمايش‌هاي غيرمذهبي موجود در جامعه و دربار ايران و ارزيابي و تحليل بروز و شكفتگي آنها تلاش شده تا ابداع يا مسير تحول و رونق و رواج اين نمايش‌ها و تركيبات جديد آنها به سادگي بيان گردد. در اين بخش اهل نمايش دورۀ صفوي به سه طبقه اهل بازي، اهل زور و اهل سخن تقسيم شده‌اند. نگارنده در پهنۀ دويست و پنجاه سالۀ دورۀ صفوي كندوكاو كرده و حاصل كار او بيان هنري نمايش در دورۀ صفوي براي دانش‌ورزان و دوستداران اين رشته هنري است.